Oude of Sint Alexanderkerk Oude of Sint Alexanderkerk

DE OUDE OF SINT ALEXANDERKERK

‘ ...plek voor een lied en een gebed
en horen naar het oud verhaal
dat ons bestaan in kader zet….’

Kom binnen, wees welkom!….



Wie de laatste jaren niet in de Oude of Sint Alexanderkerk van Bennekom geweest is, zal bij
het betreden ervan een bijzondere ervaring ondergaan. Licht, ruimte, doorzicht. Er is van
voorjaar 2005 tot voorjaar 2006 ingrijpend en deskundig aan gewerkt en er is leiding gegeven
aan de grote groep vrijwilligers die veel tijd en werkkracht aan het project hebben gegeven.
De bouwhistoricus F.G.H.Hundertmark heeft veel speurwerk verricht en vondsten gedaan.
Er is veel hersteld en verbeterd. Bredere gangpaden zijn aangebracht, een deel van de banken
is opgeruimd. Oude tussenmuurtjes uit de 19e eeuw zijn weggebroken. De zijbeuken zijn weer
geheel tot hun recht gekomen. Het is een feest om er te zijn.

De oorsprongen en de jonge heilige….

Het verhaal over de Oude of Sint Alexanderkerk moet bepaald herschreven worden als het
gaat om de oorsprongen. Dat is duidelijk geworden in de loop van de restauratie van het kerkgebouw
in 2005-2006. Aan de hand van wat er onder de vloer is aangetroffen, kon vastgesteld
worden dat een er zaalkerkje van 20 m. bij 9 m. heeft gestaan, waarschijnlijk al vanaf eind 11e
of begin 12e eeuw, met meer dan waarschijnlijk een nog kleinere kerk of kapel vanaf begin
11e eeuw. Dat is de tijd, waarin door bemoeienis van de in Renkum geboren bisschop Meinwerk
van Paderborn, de jonge martelaar Alexander, gestorven in 161 te Rome, zijn naam aan
een beperkt aantal kerken in Duitsland gegeven heeft. In en rondom Wildeshausen bij Bremen.
In Nederland is dat alleen Bennekom, dat behoorde tot de goederen van bisschop Meinwerk
. Na de 11e eeuw is de naam van deze heilige nooit meer aan een kerk verbonden. Dat
geeft te denken over de ouderdom van de Bennekomse kerk!

Van puzzelstukjes tot een verhoogde toren….

Wie nu in de kerk kijkt naar de plaats van het middenschip tussen de pilaren en dan van de toren
tot aan het dwarsschip, die ziet wat de grootte van die ruimte was. Gegevens ontbreken en
het is een kwestie van puzzelstukjes in elkaar proberen te passen. De oudste geschreven documenten
dateren uit de 13e eeuw. In een acte uit het jaar 1288 is sprake van de kerk van Bennekom.
Toen werd die kerk en het gebied erom heen verkocht aan het Kapittel van Sint-Jan in
Utrecht, Uit het bouwhistorisch onderzoek is gebleken dat de toren is gebouwd in 1290, aan
de westzijde. Die toren reikte toen tot aan de bovenste sierlijst. In 1360, na een gedeeltelijke
verwoesting, is de oostzijde hersteld en voorzien van een koorruimte. In 1463 wordt aan de
zuidzijde van het koor een zijkapel gebouwd. De toren wordt dan verhoogd tot de hoogte zoals
die nu is. In datzelfde jaar wordt een zijaltaar of vicarie aangebracht, in de jaren daarna gevolgd
door nog twee altaren. Aan elk van die altaren of vicarieën was een priester of vicaris
verbonden.

Zijbeuken en een trage Reformatie….

In 1542 wordt het oude zaalkerkje afgebroken en in etappes, veroorzaakt door politieke omstandigheden,
komen dan de zijbeuken tot stand. De toren raakt dan aan drie kanten ingesloten.
Er waren nog andere plannen gemaakt, o.a. een groter koor, maar de middelen gaan ontbreken
en Gelderland wordt ingelijfd in het Rijk van Karel de Vijfde. Einde van de onderneming.
Opmerkelijk zijn de kraagstenen met een aantal fasen uit de bouwwerkzaamheden van
1542-1543. Ze vormen met elkaar een stripverhaal. De Reformatie is slechts langzaam op
gang gekomen in Bennekom. Qua vormen en uiterlijkheden blijft veel bij het oude. Pas in
1641 worden de laatste voorwerpen van de oude eredienst verwijderd, waaronder een groot
crucifix.

Begraven in de kerk tot 1828….

Van onder de houten vloer die in 1930 is aangebracht en die bij de laatste restauratie is weggebroken,
zijn meerdere monumentale grafzerken tevoorschijn gekomen. Ze behoren bij
graven van de familie Toe Boecop van Harslo. Aangezien deze zerken in het verleden
ook al verplaatst waren, kon men die nu met goed recht op een zichtbare en eervolle plek
brengen: de zuiderzijbeuk. De graven bevinden zich in grafkelders onder de vloer van het
voormalige koor en dateren uit de eerste jaren van de 17e eeuw.
Het kerkgebouw blijft in de daarop volgende tijden ongewijzigd. Tot 1828 is het gangbaar om
in de kerk te begraven. Vanaf 1829 wordt de algemene begraafplaats in gebruik genomen.

Het grote dwarsschip en het orgel….

Zeer ingrijpend is de verbouwing van de kerk in 1856-1857. Het koor en de zijkapel worden
afgebroken om ruimte te maken voor een groot dwarsschip dat plaats biedt aan de Bennekomse
kerkgangers. De 18e-eeuwse herenbanken
krijgen nu een nieuwe plaats tegen de westmuren van de nieuwbouw. Ze behoren oorspronkelijk
toe aan de bewoners van Harslo, Nergena en Hoekelum.
Het orgel, gebouwd door Friedrich Leichel te Düsseldorf, wordt in 1878 geplaatst en in gebruik
genomen. Restauraties en uitbreidingen worden uitgevoerd in 1925, 1940 en 1992. Bij
de laatste restauratie is het orgel erkend als Rijksmonument. Het heeft 23 stemmen, verdeeld
over twee klavieren en pedaal.
Op 18 februari 2009 is het kabinetorgel, dat door Deetlef Onderhorst in 1762 gemaakt is, in
de kerk geplaatst. Een kostbaar stukje cultureel erfgoed! Wie meer wil weten over de geschiedenis
van dat instrument, de maker ervan en de tijd waarin het gebouwd is, kan terecht in het
boekje “Als klanken uit de kast komen”, verkrijgbaar in ’t Kerkheem en bij de Stichting
Vrienden van het kabinetorgel Onderhorst 1762. De Bennekomse kerk heeft een prachtige
akoestiek en er worden zeer regelmatig concerten gegeven.

Eind van de ene eeuw en begin van de andere….roerig en bewogen.

Tussen 1886-1887 en 1914 kent Bennekom en dus ook de Oude of Sint Alexanderkerk tweemaal
een zeer roerige en bewogen fase: die van het ontstaan van de Gereformeerde Kerken
in Nederland, mede onder leiding van de Bennekomse predikant ds.E.Eisma en die
van de aanwezigheid en de invloed van ds.J.P.Paauwe (1907-1914), de voorganger die
model heeft gestaan voor de predikant in het boek ‘Knielen in een bed violen’ van Jan
Siebelink.

Het meubilair, de klokken en de kostersteen….

Het huidige kerkmeubilair (kansel, lambriseringen, banken) dateert uit 1930 en komt uit de
werkplaats van het Bennekomse bedrijf Kleinrensink. Na de restauratie van 2005-2006 zijn
een nieuwe avondmaalstafel, een nieuw doopvont en een nieuwe lezenaar geplaatst.
De twee klokken in de toren werden 30 december 1942 door de bezetter in beslag genomen.
Na de oorlog is er één teruggevonden. Deze werd gegoten in 1650. De andere, gegoten in
1613, bleef onvindbaar. Daarvan is naar oude gegevens een kopie gemaakt.
Buiten voor de kerk, rechts van de hoofdingang, ligt de kostersteen, van ouds ook wel “roepsteen”
genoemd. Deze steen werd jarenlang na de kerkdiensten door de koster gebruikt bij het
voorlezen van het lokale nieuws.

Ten slotte…

Het is boeiend om te zien hoe een kleine dorpskerk een veelkleurige en bewogen geschiedenis
kan hebben. Wie er meer over wil weten, kan terecht in het boekje “Een baken in de tijd” ~
Het verhaal rondom de dorpskerk van Bennekom door de eeuwen heen, 2007. Verkrijgbaar in
’t Kerkheem. Wie meer over Bennekom in het algemeen wil weten, leze “Dit is Bennekom”
~ Verleden, heden en toekomst van een bijzonder dorp, Historische Vereniging Oud-Bennekom,
2006.

Jan R.F.Heine
terug